बिक्रम संवतको नेपाली माटोसंग के सम्बन्ध छ ?

–जीवन मंगोल 

नेपालको राष्ट्रिय संवतका रुपमा मान्यता पाएको हिन्दु संवत अनुुसार नयाँ वर्ष २०७४ साल । नयाँ बर्षको शुभकामना सामाजिक सञ्जालमा आदान–प्रदान गरेको पनि देखियो । बिरोधको लहर पनि उतिकै भाइरल बनेको पाइयो । किन भाइरल बन्दैछ आखिर ? राष्ट्रियतासंग जोडिएको बिव्रmम संवतको बिरुद्ध । नेपाली माटोसंग के सम्बन्ध छ ? र बिक्रम संवतलाई नेपालको राष्ट्रिय संवत बनाइयो ? यी बिषयमा पंक्तिकारले सामाजिक सञ्जालमा पनि प्रस्तुत गर्दै आइरहेको छ । यसअघि लेख्नै पर्ने बाध्यता थिएन तर अहिलेको परिवेशमा लेख्नै पर्ने बाध्यता सृजना भयो । 

बिक्रम संवतबारे तर्क 

विक्रम संवत नेपालको मौलिक संवतका रुपमा जर्वजस्ती व्याख्या गर्ने एक थरि मण्डले इतिहासकारहरु छन् । राष्ट्रियताको नारा अलाप्नेहरुले बिक्रम संवत् नेपालको मौलिक संवत हो भनिरहेका छन् । यसको पुष्टि गर्न अनेकौ तर्कहरु अघि सारेको पाइन्छ । जुन तर्कले विक्रम संवत् नेपालको मौलिकता हो भन्ने प्रष्ट छैन तै पनि जबरजस्ती गरेरै भए पनि बिक्रम संवतलाई राष्ट्रियता संगै जोड्ने र सोही अनुरुप मिडियाले पनि प्रचार गरेका छन् । नेपालको इतिहासमा नभेटीएको बिक्रम संवतको अस्तित्व एकाएक अस्तित्वमा आयो । आश्चर्य त के छ भने लिच्छबी बंशी राजाहरुले स्थापित गरेको एकथरीको सुगा रटाई इतिहास छदै छ । त्यसमा पनि अनेकौ स्रोत र सन्दर्भ सामग्रीको हवला पनि दिने गरेका छन् । लिच्छबीकालमा प्रचलनमा ल्याइएको भए बिक्रम संवतको छुट्टै अस्तित्व रहन्थ्यो । र ती इतिहासकार भनाउदाहरुको दावी अनुसार बिक्रम संवत इतिहासको न ठेली भेटीएको छ न कुनै दरिलो आधार नै । हचुवाको भरमा दावी गरिएका स्रोतहरु सबै अनुमान मात्र हुन् । कल्पना गरेर लेखिएका शंका मात्र हुन् । यदि नेपालको मौलिकतासंग सम्बन्ध रहेको हो भने बिक्रम संवतको ऐतिहासिक, सांस्कृतिक, धार्मिक पाटोलाई किन केलाइएको छैन ? र कुनै पनि ऐतिहासिक पक्षसंग जोडिएको छ र महत्वपूर्ण छ भने किन सुगा रटाइ गर्नु पर्ने आवश्यकता पनि थिएन होला । बिक्रम शब्दको सुरुवात कसरी भयो ? कुन उदेश्यले भयो ? कुनै न कुनै कारण हुन्छ, र हुनुपर्छ । पृष्ठभूमी बिना, कुनै आधार बिना त्यसको महत्व रहदैन । महत्व नै नभएपछि राष्ट्रियता संग जोड्ने कुरा पनि भएन । तर के छ, बिक्रम संवतको पृष्ठभूमि अनि यतिको महत्व दिइदैछ ? जहाँसम्म नेपालको मौलिकता भनेर दावी गरिदैछ, यो यथार्थ भन्दा निकै टाढा छ । सामाजिक वा सांस्कृतिक तवरले गासिएको कुनै ठोस आधार बिना मौलिकतासंग दाज्नु र तर्क गर्नु भनेको तर्कको मुढेवलले सत्यलाई बंग्याउनु हाइन र ? 

भ्रम र यथार्थ  

नेपालको राष्ट्रिय संवत भनिएको बिक्रम संवतबारे स्थापित धारणा सबैको आ–आफ्नै किसिमको छ । भ्रम र यथार्थलाई चिर्न भन्दा पनि सत्यको ढाकछोप गरि असत्यलाई प्रचार गर्नु मण्डले र फिरंगी इतिहासकारको परम्परानै हो । अलिकति फरक दृष्टिकोण राख्नेलाई देश बिखण्डनको आरोप लगाउनेहरु छन् । जव राष्ट्रियताको सवाल आउछ तब आफूलाई राष्ट्रवादीको मसिहा नै भन्ठान्छन् । बिडम्बना यो छ कि राष्ट्रियताको खास परिभाषा के हो ? यदि राष्ट्रियताको सहि परिभाषा खोजिन्थ्यो भने सत्यताको ढोका खुल्थ्यो । तर सत्यतालाई अलग्गै छोप्ने प्रयत्न भएपछि असत्यको राज भयो । भारतको नेपाल एउटा राज्यको रुपमा अराष्ट्रिय मन्त्र जप्नेहरुले सत्यताको वकालत गर्दा आधारहिन तर्कले जीत्न खोजेको पाइन्छ । त्यस्तै लाग्छ बिक्रम संवत बारेमा पनि । जव नयाँ वर्षको बैशाख १ गते आउछ तब मौलिक संवतको चर्चा हुन्छ । बिक्रम संवत भारतका राजा बिक्रमादित्यसंग जोडिन्छ र भारतीय पृष्ठभूमि बोकेको भनि बिरोधको स्वरहरु बढ्न थाल्छ । अर्कोतिर छुद्र र असत्ववादीहरुको व्यापक प्रचार सुरु हुन्छ । बिक्रम संवत नेपालको होइन भन्नेहरु स्वर चर्किदै जान थालेपछि समस्या बढ्दै जान्छ । अनि भन्छन चन्द्रगुप्त द्वितीयले अयोध्याको बिजय गरी छालाका मुद्रामा बिक्रमादित्य लेख्दैमा बिक्रम संवत उठान गर्ने उनै हुन भन्न मिल्दैन । तर नेपालमा न बिक्रमादित्यको राज्य थियो । न कुनै त्यस्तो इतिहास भेटिन्छ । इतिहासमा नभेटिएको र खास पृष्ठभूमि नै नभएको अवस्थामा बिक्रमादित्यसंगै जोडिनु आफैमा एउटा दरिलो आधार हो । नेपालमा बिक्रमादित्य नामका ब्यक्ति थिए न राज्य नै थियो । अर्को कुरा बाइसे चौबिसे राज्यहरु हुँदा आफ्नै मौलिक संवतहरु प्रचलनमा आएका देखिन्छ ।

ऐले संवत, बुद्ध संवत, नेपाल संवतहरु अन्य थुप्रै संवतहरुमा प्रचलनमा ल्याइएको इतिहास छ । इतिहासको नाममा हिन्दु अधिनायकबाद लागु गरि उज्जयनका प्रसिद्ध राजाको नाममा स्थापित संवतलाई प्रचलनमा ल्याउन दुष्ट सत्य बाहेक अरु हुन सक्दैन । उज्जयनका राजा बिक्रमा दित्यको भारतमा अझै बीरता, उदारता, दया, क्षमा आदि गुणको गाथाले भारतीय साहित्य भरिएको छ । अझ भारतको इतिहासमा सर्वश्रेष्ठ शासक थिए भनेर अनेकौ इतिहासमा दर्ज छ । यता नेपालको इतिहासमा बिक्रम संवतसंग जोडिएको कहानी कतै नभेटिनुले पनि बिक्रम संवतको बिक्रमादित्यको नामबाटै स्थापित भएको मान्न सकिन्छ । यद्यपी भारतको गुजरात लगायत विभिन्न ठाउँमा बिक्रम संवतलाई सांस्कृतिक र हिन्दु मिथक संग समेत जोडेका पाइन्छ । उज्जैनमा बिक्रमादित्यले राज्य गरेको राजधानी अहिले पनि छदैछ । यति हुँदा हुदै पनि मिथ्या हो भन्नु अल्पज्ञानी भयंकर नै हो जस्तो लाग्छ । अर्को रोचक पाटो त के छ भने फारसी इतिहासकार अलरुवेनी सन् १०३० मा भारत आएका थिए । अलरुवेनीले समेत बिक्रमादित्य नाम गरेका राजाले शासन गरेको उज्जैनमा राजधानी बनाएर शासन गरेको बताएका थिए । अत्यन्त प्रसिद्ध मानिएका सम्राट भनि सम्बोधन गरेको पनि पाइन्छ । भारतीय इतिहासमा जताततै उल्लेख भएको एउटा पात्रलाई प्रकृतिसंग संम्बधित छ भनेर भन्नु सरासर गलत हो । नेपालको लिच्छबीकालको त के कुरा बाइसे र चौबिसे राज्यमा समेत बिक्रम सम्बत थिएन । हुँदै नभएको नक्कली स्रोतहरु देखाएर बिक्रम संवत नेपालको प्रकृतिसंग जोड्नु र मौलिकतासँग दाज्नु सरासर अन्याय हुन्छ । बाहुन क्षेत्रीहरु नेपाल प्रबेश गरेपछि मात्र यो संवतलाई पनि संगै भित्र्याइएको हुन सक्छ । त्यो भन्दा अघि अस्तित्वमा थिएन । चिनिया यात्री फाहियानले भारतमा धेरै वर्ष बिताएर नेपाल हुदै फर्कदा यात्रा बिवरणहरुमा बिक्रम संवत प्रयोग गरेका छैनन् । तत्कालिन समयमा अरुनै संवतको प्रचलन थियो भन्ने थाहा लाग्छ । यदि त्यो समयदेखि प्रयोग भएको भए बिक्रमादित्यको नाम भारतमा पहिले नै चर्चामा रहेको थियो । त्यो कुरा चीनी यात्रीले पनि वर्णन गरेका छन् । बिक्रमादित्यको समय भारतको महत्वपूर्ण समयको रुपमा मानेको पाइन्छ । बडा न्याय र उदार भावनाको भनेर प्रसंशा गरिएको छ । भारतको चौतर्फी सांस्कृतिक बिकासमा हुनुमा बिक्रमादित्यको देनलाई मानिएको छ । बिशेषगरी हिन्दुहरुले बिक्रम संवतलाई धार्मिक र सांस्कृतिक रुपमा महत्वपूर्ण मान्ने गरेका छन् । भारतका केही प्रान्तहरुमा अझै जीवित नै छ । इ.पू. ५७ तिर स्थापना भएको यो संवत नेपालमा चन्द्रशमशेरले १९६१ तिर आदिकारिक रुपमा लागु गरेको पाइन्छ । भारतले धर्मनिरपेक्ष मुलुक घोषणा गरिसके पछि अन्तराष्ट्रिय ख्यातिप्राप्त इश्वीलाई आफ्नो राष्ट्रिय बनाएर बिक्रम संवतलाई हटाएको हो । यतिको छर्लङ्ग हुदा हुदै आफूलाई इतिहासकार बताउने र इतिहासकार बन्ने रहरियाले नागरिकलाई दिग्भ्रमित बनाइ दिएको छ । नेपाल संवत अर्थात शंखधर शाख्वाले स्थापना गरेको मौलिक संवतलाई विस्थापित गरेर अराष्ट्रिय ठहरिएको संवतलाई स्थापित गर्नु भनेको नेपाललाई हिन्दु राष्ट्र बनाउनु हो । कारण बिक्रम संवत हिन्दु संवतका रुपमा स्थापित भएको धार्मिक संवत हो जुन भारतको मौलिक संवत हुन सक्छ । यता बुद्ध संवत क्यालेण्डरलाई एउटा स्थापित मौलिक संवत हो । राष्ट्रियताको सहि परिभाषा खोज्ने हो भने बुद्ध संवत हर दृष्टिले वैज्ञानिक छ । बुढिष्ट नयाँ वर्ष लुनार क्यालेण्डर अनुसार हो । दोस्रो कुरा शंखधर शाख्वाले राष्ट्रवासी जनताहरुलाई ऋण मुक्त गरेको खुशियालीमा स्थापना गरेको नेपाल संवतलाई राष्ट्रिय संवतका रुपमा घोषणा पनि गरेको हो । तर त्यसलाई आझेल पारेर बिक्रम संवतलाई प्राथमिकता दिइएको छ । यो भ्रमको जालमा घुमाइ फिराई हिन्दुत्वलाई प्रश्रय दिएको भन्नुमा अतिशयोक्ति नहोला कि !

धर्मनिरपेक्ष मुलुकमा हिन्दु संवत 

जब नेपालको संविधान सेप्टेम्बर २०, २०१५ मा जारी भयो । जसरी अपेक्षा गरियो त्यो भन्दा भिन्न । संविधानलाई अत्यन्त भद्दा मात्र होइन, लोकतान्त्रिक संविधान भन्नै नसकिने भयो । मंगोलहरुको अस्तित्वलाई ७ पटक जारी संविधानमा अटाउन चाहेन । लोकतन्त्र चाहि एउटा क्षेपकका रुपमा अटाइयो र अन्ततः उही हिन्दु संविधान बन्न पुग्यो । पहिलो कुरो धर्मनिरपेक्षको परिभाषाले सनातनदेखि चलिआएको संस्कार संस्कृतिको संरक्षण गर्नु भनि भ्रष्ट परिभाषाले धर्मनिरपेक्षको हत्या गरियो । दोस्रो हिन्दुहरुले अबोध प्राणीलाई आफ्नो आमाको रुपमा ब्याख्या गरेर गाईलाई राष्ट्रिय जनावर वनायो । जुन हिन्दुत्वसंग सम्बन्धित छ । अर्को जातजातिको कुरालाई यथावत राखेको छ । अर्थात मनुस्मृतिको कानुनभन्दा फरक छैन भने विक्रम संवत अर्थात हिन्दु क्यालेण्डरलाई निरन्तरता दिएको छ । हिन्दु पंचाङ्गमा आधारित पात्रोलाई राष्ट्रियकरण गरिनु धर्मनिरपेक्ष मुलुकको निम्ति उचित होइन । बिक्रम संवत निरपेक्ष नभए पछि धर्मनिरपेक्ष भनिएको मुलुकमा प्रयोग गर्नु भनेको स्पष्ट छ कि नेपाल हिन्दु राष्ट्र नै छ कि धर्मनिरपेक्ष । भारतको इतिहासलाई नेपालको गौरव ठान्नु आफैमा एउटा हिन्दु उपनिवेशलाई स्वीकार्नु हो । भारतीय एउटा सामन्तले स्थापना गरेको संवतमा नेपालको मौलिकता खोजिनु अर्को गुलाम स्वीकार्नु हो । मंगोलहरु कसैको गुलाम स्वीकार्न तयार छैन न त कसैको उपनिवेश । तर आज स्वीकार्न बाध्य बनाइएको छ । सार्वभौम नेपाल त्यसमा पनि धर्मनिरपेक्ष मुलुक घोषणा गरि सकेको अवस्थामा व्यवहार चाहि उहि झल्कीनु भनेको परिवर्तन नचाहनु हो । मूलुकमा राष्ट्रियताको परिभाषालाई बदल्न आवश्यकता ठहरिएको छ । आजसम्म अर्काकै बुइ चढेर मंगोलभूमिमा शासन सत्ता चलाएर बसेका बिदेशी बाहुन क्षेत्रीले गलफती मात्र गरिरहे दक्षिणका आफ्ना दाजुभाइको इतिहासलाई गौरवका रुपमा खडा गरे । नेपाललाई वर्तमान भारतको एउटा राज्यकै रुपमा चिनाउन खोजे । अब सत्य ओकल्नै पर्छ । विकल्पहरुलाई पनि गम्भिरता साथ लिन सम्बन्धित निकायमा मेरो निवेदन पनि छ । राष्ट्रको परिभाषा बदल्न हामी सबैको कर्तव्य हो । 

मंगोल भिजन साप्ताहिकबाट साभार